Jacek Kufel

Ponadto w Mąkowarsku działały: prywatna piekarnia pana Dewalta, sklepy pana Franciszka Bryckiego i pana Jana Śliwińskiego, poczta, kuźnia, posterunek policji, straż pożarna (OSP), punkt położniczy pani Ryterskiej.

W Mąkowarsku istniała też mleczarnia spółdzielcza, której udziałowcami byli okoliczni rolnicy. Produkowała ona: masło, śmietanę i sery podpuszczkowe. 

Poza kościołem katolickim istniał też zbór ewangelicki, gdyż w okolicy mieszkało sporo Niemców – ewangelików. 

Na początku XX wieku obok mleczarni zbudowano młyn parowy (obecnie ogród pana Macieja Muzioła), który spalił się w 1920 roku.
      W czasie II wojny światowej Mąkowarsko nie było zniszczone. Niemcy rozebrali jedynie jeden budynek tuż przy skrzyżowaniu szos Bydgoszcz – Tuchola – Koszalin, który ograniczał widoczność, a pobierano w nim „myto” – opłatę za przejazd. Po wkroczeniu wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku podpalony został budynek wójtostwa.

Struktura własności gospodarstwa w 1939 roku była następująca:

Wykaz ten obejmuje tylko część gospodarstw, gdyż gruntów o powierzchni 40 -15 ha było ich znaczniej więcej.

Po II wojnie światowej

Po drugiej wojnie światowej zmianie uległ system polityczny i społeczno – gospodarczy. Władzę przejęli komuniści, a Polska stała się Polską Rzeczpospolitą  Ludową (22 lipca 1952 roku). Na mocy dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 roku (art. 2, pkt. 1 – Dz. U. Nr 13 z 1945 roku) wszystkie gospodarstwa rolne powyżej 100 ha zostały przejęte na rzecz skarbu państwa wraz z „dobrodziejstwem inwentarza” i w oparciu o te gospodarstwa utworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne Mąkowarsko 1 i Mąkowarsko 2. Właściciele zabranych gospodarstw wraz z rodzinami zobowiązani byli opuścić teren zamieszkania na odległość co najmniej 30 km bądź przenieść się do innego powiatu. Ponadto byli represjonowani jako „kułacy” – wyzyskiwacze ludu.
W latach 1945 – 1956 rolnikom posiadającymi gospodarstwa powyżej 20 ha żyło się bardzo ciężko, gdyż nałożone na nich zobowiązania (obowiązkowe dostawy) były bardzo wysokie i trudno było im sprostać. Wielu z nich trafiło do więzienia (obozu) w Potulicach. Poza tym byli represjonowani jako „kułacy”, a ich synowie nie odbywali służby wojskowej lecz pracowali w kopalniach węgla itp. Struktura prywatnych gospodarstw rolnych obejmowała głównie gospodarstwa małorolne (2- 6 ha) i w zasadzie się nie zmieniła, choć niektórzy dokupowali ziemię, a inni ją sprzedawali.
      We wsi zaś rozpoczęły się prace elektryfikacyjne i 26 października 1957 roku podłączono energię elektryczną, co znacznie ułatwiło pracę w rolnictwie i przyczyniło się do znacznego postępu technicznego.
      Przed II wojną światową działało w Mąkowarsku prężne Kółko Rolnicze, które inicjowało postęp w rolnictwie. Zostało ono reaktywowane przez pana Polachowskiego w 1957 roku. Od 1958 roku prezesem był pan Witold Szmyt (syn Wincentego). Zadaniem kółka było wspomaganie rolników indywidualnych w pracach polowych
i w transporcie. Usługi te były odpłatne. Pod koniec lat sześćdziesiątych kółka rolnicze przekształciły się Międzykółkowe Bazy Maszynowe, a w latach siedemdziesiątych w Spółdzielnie Kółek Rolniczych, by w 1991 roku stać się znowu Kółkami Rolniczymi.
Na przełomie lat 1960/70 wybudowano zakład naprawy maszyn rolniczych, który został przejęty w 1991 roku przez Kółko Rolnicze w Mąkowarsku pod nazwą „Rolmasz”.
      Powstała szkoła podstawowa ośmioklasowa, która wcześniej została rozbudowana. Uczęszczało do niej ok. 300 uczniów. Było też przedszkole w dawnej ewangelickiej plebanii – zlikwidowane w 1997 roku. Istniejący przed wojną zbór ewangelicki stracił po wojnie swoje znaczenie, gdyż wyznawcy tej religii wraz z okupantami opuścili Mąkowarsko (byli to przeważnie Niemcy), a nieliczne osoby, które pozostały przeszły na katolicyzm. Stąd też zbór ten służył przez wiele lat jako magazyn G.S „Samopomoc Chłopska”, a w roku 1966 go rozebrano. Cegła z rozbiórki poszła na rozbudowę szkoły podstawowej. Natomiast cmentarz ewangelicki został całkowicie zniszczony i nie ma po nim śladu.

     Reforma administracyjnego podziału kraju wprowadzona od 1.07.1975 roku spowodowała liczne zmiany. W  jej wyniku zniknęły z mapy Polski powiaty i gromady.
Na ich miejsce powstały gminy.
W Mąkowarsku pozostało tylko sołectwo, które weszło w skład gminy Koronowo. Utrata statusu gminy odbiła się ujemnie na prestiżu i rozwoju wsi.

     W Mąkowarsku dział sklep G.S. „Samopomoc Chłopska” – spożywczy, przemysłowy, pasmanteryjny i z artykułami gospodarstwa domowego. W 1990 roku pan Czesław Runka otworzył sklep spożywczy, a pan Gerard Polasik - sklep odzieżowy, ponadto powstał sklep papierniczy pana Sitarskiego. Czynna była nadal piekarnia pana Dewalta, restauracja rodziny Śliwińskich i Manysów, funkcjonował magazyn z nawozami sztucznymi dla rolnictwa, węglem i paszami dla zwierząt oraz skupem zboża.

     W kwietniu 1992 roku Mąkowarsko liczyło 1304 mieszkańców.

Dla zmotoryzowanych 7 czerwca 1992 roku otworzono stację paliw, która jest czynna całą dobę.

Organizacja władzy administracyjnej
i samorządowej

Mąkowarsko było sołectwem od 1328 roku, kiedy całość dóbr Mąkowarów znalazła się w rękach Zakonu Cystersów w Koronowie. Sołectwo powołane przez nich rządziło się w oparciu o daninę, jaką pobierano od kmieci. Uposażenie kościoła parafialnego przez Cystersów wynosiło 4 łany ziemi, czyli 113 ha, które stanowią do dzisiaj własność plebanii. Sołectwo to przechodziło różne koleje losu poprzez średniowiecze i czasy nowożytne oraz okres zaboru pruskiego (1772 – 1919).

     W okresie międzywojennym w Polsce sołtys był przedstawicielem administracji państwowej i samorządu terytorialnego. Natomiast wójt do 1950 roku stał na czele gminy wiejskiej jako organ władzy wykonawczej władz rządowych oraz jako przewodniczący samorządu gminnego.

     Mąkowarsko było do 1938 roku tylko sołectwem, które wchodziło w skład Gminy Wierzchucin.
Kiedy w 1938 roku utworzono tzw. Wielkie Pomorze, stało się siedzibą wójta i Urzędu Gminy. Obowiązki wójta do 1939 roku pełnił J. Stryszyk. Obowiązki sołtysa w tym czasie pełnili:

•   J. Kliuger – do 1938 roku;
•   Franciszek Brycki – do 1939 roku.

Po wojnie wójtem został mieszkaniec Kolonii - Stefan Marszelski (1906 – 1985), który pełnił te obowiązki do 1948 roku. W latach 1948 – 1950 wójtem był Cz. Paliga, a obowiązki sekretarza gminy pełnił Koswenda.
      W 1954 roku w wyniku powołania organów jednolitej władzy administracji państwowej i likwidacji samorządu terytorialnego na miejsce gmin powołano gromady,
a jej organami były:

• Gromadzka Rada Narodowa z przewodniczącym na czele (pochodziła z wyborów powszechnych);
•  Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej z przewodniczącym na czele (organ wykonawczy).

Wtedy  Mąkowarsko utraciło status gminy i w 1954 roku w to miejsce powołano Gromadę. Ten system ustroju terytorialnego kraju utrzymał się do 1990 roku, kiedy to powołano gminy jako podstawowe jednostki administracji terytorialnej samorządu. Mąkowarsko jednak nie odzyskało statusu gminy, która powstała w Koronowie,
a pozostało tylko sołectwem.

Urząd sołtysa piastowali:

• J. Kliuger  (do 1938 roku),
• Franciszek Brycki (do 1939 roku),
• Alojzy Śliwiński (1945 – 1949),
• Jan Partyka (1950 – 1952),
• Marian Idzikowski (1952 – 1954),
• Piotr Szramkowski (1954 – 1972),
• Kazimiera Nowicka (1972 – 1988),
• Elżbieta Frąckowska (1988 – 1998),
• Ewa Siekierska – (od 1 lutego 1998 roku).

Gminą i Urzędem Gminy kierowali wójtowie:

• Józef Kowalski - organista (1945 – 1946),
• Stefan Marszelski (1946 – 1948),
• Alojzy Korthals (1949 – 1952),
• Jan Herman (1952 – 1954)

Dzieje parafii

W pierwszej połowie XIV wieku Cystersi zbudowali i wyposażyli kościół parafialny pod wezwaniem św. Wawrzyńca. Kolatorem kościoła był opat koronowski, co potwierdzają akta z lat 1652 – 1653. Te same dokumenty wspominają też o komendarzu czyli proboszczu. W 1652 roku był nim Piotr Siąski z zakonu Cystersów. Uposażenie kościoła stanowiły cztery łany w trzech polach. Komendarz pobierał meszne czyli daninę od 7 kmieci, karczmarza i 8 półkmieci z Mąkowarska, od 7 kmieci i 2 półkmieci z Lucimia, od 3 kmieci i 7 półkmieci z Dziedna oraz 2 sołtysów. Z Dziedzinka, Hameru i Kadzionki – Młyna dawano meszne tylko "co łaska".
     W roku 1697 proboszczem był Jan Złotowski. Kościół był budowany w szachulec.
W 1746 roku proboszcz Kazimierz Abramson rozpoczął pracę nad rozszerzeniem świątyni, która trwała do 1760 roku. Następca proboszcza ks. Leon Krzemiński doprowadził do podmurowania kościoła.

Po kasacji klasztoru Cystersów
 

Po kasacji klasztoru Cystersów w 1819 roku proboszczami byli kapłani diecezjalni.
Z całą pewnością funkcje tę sprawowali proboszczowie: ks. Jakub Drążkowski (1863–1866), ks. Jan Sobecki (1866–1867), ks. Juliusz Frankenberg (1867–1878), ks. Zarzecki (1878–1822) z Łąska Wielkiego, którego w duszpasterstwie wspomagali: ks. Moschner z Gostycyna oraz ks. Jaskulski z Wierzchucina Królewskiego.
     Następca ks. Edmund Gryglewicz  (1882 – 1887) podpisywał się w księgach „misionarius”, a od 1887 roku „administrator”.
     W lutym 1887 roku parafię objął ks. Józef Bielski w charakterze „kuratusa”. Należy nadmienić, że jego poprzednicy podpisywali się jako „kuratus”, z czego można wnioskować, że po kasacji klasztoru koronowskiego Mąkowarsko nie było parafią lecz tzw. „kuracją” i należało do archidiakonatu kamińskiego.
W 1888 roku ks. Józef Bielski podpisywał się „praepositus” oraz „praockres” – proboszcz, z czego należy wnioskować o jego instytucji kanonicznej i przywróceniu Mąkowarsku godności parafii.
     Za rządów ks. Bielskiego w roku 1893 rozbudowano znacznie kościół przez dobudowanie części tylnej, nad którą znajduje się chór. Zbudowano też plebanię i pomieszczenia gospodarcze oraz dom mieszkalny dla robotników rolnych na probostwie, które obejmowało obszar 113 ha ziemi ornej. W uznaniu jego zasług władza duchowna mianowała go dziekanem bydgoskim. Najstarsi parafianie wspominają go jako gorliwego kapłana i nieugiętego Polaka w okresie tzw. „kulturkampfu” Bismarcka. Pod koniec jego życia wspomagał go wikariusz ks. Jan Szczepański. Ks. Józef Bielski zmarł w 1911 roku i został pochowany na przykościelnym cmentarzu obok ks. Juliusza Frankenberga.

Parafia za czasów księdza Tyrakowskiego

      W listopadzie 1911 roku parafię objął ks. Antoni Tyrakowski z parafii św. Michała Archanioła z Gniezna. Nowy duszpasterz zatroszczył się najpierw o cmentarz parafialny, gdyż cmentarz przykościelny został zapełniony. Zakupił 1 ha ziemi od pana Wailandta z Mąkowarska. Cmentarz zadrzewiono i ogrodzono. Dla zapewnienia w kościele lepszej widoczności i akustyki proboszcz usunął filary podpierające strop i zastąpił je łukami, które już nie zasłaniały ołtarza głównego. Dalszy przejaw troski o piękno Domu Bożego to zakupienie nowych paramentów, ozłocenie kościoła oraz odnowienie ołtarza głównego, chrzcielnicy i ambony.
      Władza duchowna, doceniając gorliwość duszpasterską i administracyjną ks. Tyrakowskieg, mianowała go już w 1917 roku dziekanem bydgoskim. Jako dziekan witał ks. Tyrakowski wkraczające do Bydgoszczy po półtorawiekowej niewoli wojska polskie w 1919 roku.
      Po utworzeniu osobnego dekanatu bydgoskiego – miejskiego i bydgoskiego – podmiejskiego ks. Tyrakowski został dziekanem dekanatu podmiejskiego i pełnił obowiązki wizytatora nauki religii w szkołach.

Lata okupacji hitlerowskiej przeżył w parafii Mąkowarsko, ciesząc się szacunkiem nawet zamieszkałych w okolicy Niemców – ewangelików. Ich wstawiennictwu zawdzięczał ksiądz szybkie uwolnienie po aresztowaniu przez gestapo i tym samym wypełnianie swych obowiązków duszpasterskich, które w okresie okupacji były szczególnie trudne. Sąsiednie parafie były bowiem pozbawione kapłanów, którzy zostali wywiezieni do obozów koncentracyjnych i zamordowani.
Do Mąkowarska ściągały więc rzesze wiernych, by uczestniczyć we Mszy Świętej, odbyć spowiedź i przyjąć Komunię Świętą. Z najdalszych zakątków sąsiednich parafii zwożono dzieci do Chrztu Św. i do najdalszych wiosek wzywano gorliwego kapłana do chorych. Przy tym nawale prac miał też niełatwe życie na plebani, gdyż Niemcy umieścili tu dodatkowo trzy rodziny i jeden urząd. Nadmiar pracy i trudne warunki życia wpływały bardzo ujemnie na zdrowie ks. dziekana.
      Po spełnieniu swoich obowiązków niedzielnych - 21 maja 1944 roku ks. dziekan dostał wylewu krwi do mózgu i po kilku godzinach zmarł. Dzień pogrzebu był dniem wolnym od pracy i zajęć szkolnych, a były to przecież lata okupacji. Nawet Niemcy docenili wielkość serca i ducha kapłana. W uroczystościach wzięli udział księża, liczni parafianie oraz wierni z sąsiednich parafii, co umożliwili im nawet niemieccy okupanci. Ksiądz dziekan został pochowany na nowym, przez siebie założonym, cmentarzu.

Parafia po II wojnie światowej

Osieroconą parafię objął w zarząd ks. Feliks Kaszuba - proboszcz z Łąska Wielkiego.
Dnia 17 lutego 1946 roku Jan Gniot, kierownik Szkoły Podstawowej w Mąkowarsku, powitał w imieniu Rady Parafialnej i parafian nowego proboszcza ks. Józefa Matuszaka. Nowy kapłan zajął się w pierwszej kolejności odbudową przydrożnych krzyży i figur, które zniszczył okupant niemiecki. W ten sposób w kolejności ustawiono i poświęcono: figurę Matki Boskiej w Lucimiu (12 maja 1946 roku), figurę św. Wawrzyńca w Mąkowarsku – Kolonii, krzyż przydrożny w Kadzionce, figurę Serca Jezusowego w Sitowcu (29 czerwca 1946 roku), figurę Serca Jezusowego w Lucimiu (14 września 1946 roku). Poświęcenie figury Serca Jezusowego w Mąkowarsku było podziękowaniem parafian za szczególną opiekę Bożą w okresie wojny i okupacji niemieckiej w latach 1939 – 1945.

Na murze kościoła umieszczono marmurową tablicę ku czci poległych i pomordowanych
w obronie Ojczyzny parafian.

      Życie parafialne ożywia się dzięki działaniom ks. J. Matuszczaka. W 1952 roku kościół otrzymał dwa nowe obrazy – Serca Jezusowego i Świętej Rodziny. Zakupiono też dwa nowe dzwony, które zawieszono na dzwonnicy kościelnej (obok dzwonu ocalałego z czasów okupacji) w dniu 16 grudnia 1959 roku, a poświęcił je ks. bp. Biernacki z Gniezna. Dokonał on też konsekracji kościoła 20 września 1962 roku. Tu trzeba dodać, że na początku XX w. ojciec biskupa był nauczycielem w Mąkowarsku.
      W roku szkolnym 1961/62 na mocy ustawy sejmu usunięto krzyże i naukę religii ze szkół.

14 sierpnia 1966 rok

14 sierpnia 1966 roku proboszczowi parafii księdzu Józefowi Matuszakowi złożył wizytę Metropolita Krakowski Arcybiskup Karol Wojtyła, który był kolegą z czasów seminaryjnych księdza Józefa. Któż wtedy pomyślał, że gościem parafii jest przyszły papież Jan Paweł II.

W dniu 1 listopada 1967 roku na miejsce ks. Józefa Matuszaka przybywa nowy proboszcz ks. Bernard Jekiel, który założył ogrzewanie w kościele i nagłośnienie, a w budynku tzw. "organistówki" stworzył ładną salę katechetyczną. Odnowił też drugi ołtarz główny zharmonizowany z wystrojem wnętrza kościoła.
       W dniach 21-22 września 1978 roku nawiedziła świątynię parafialną kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej – Królowej Polski, która odwiedziła wszystkie parafie w Polsce. W tym czasie 20 października 1978 roku ks. kardynał Karol Wojtyła został wybrany papieżem i przyjął imię Jana Pawła II, a w 1981 roku zmarł Prymas Tysiąclecia kardynał Stefan Wyszyński i nowym prymasem został ks. kardynał Józef Glemp.
       W latach 1979/80 i 1987/88 każdy dom w parafii nawiedziła kopia (parafialna) obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Było to poświęcenie rodzin.
       1 lipca 1980 roku parafię obejmuje ks. Eugeniusz Michalczak, a po nim 1 lipca 1989 roku ks. Bogumił Szary.
Nowy proboszcz uporządkował cmentarz, wybudował obejście wokół plebani i kościoła, odnowił organy i otynkował kościół, wybudował nową kostnicę oraz grotę NMP.
      W roku szkolnym 1990/91 wprowadzono z powrotem religię do szkół.
      W roku 1999 parafię obejmuje ks. Janusz Dróżkowski, który wyremontował plebanię, położył nowy dach nad dzwonnica i kopułą kościoła.
      W roku 2004 parafię objął ks. Wiesław Wiśniewski.

Kilka faktów o parafii

Od 1888 roku do 25 marca 1992 roku parafia należała do archidiecezji warszawsko – gnieźnieńskiej i diecezji gnieźnieńskiej, a od połowy 1944 roku do dekanatu wierzchucińskiego. Od dnia 25 marca 1992 roku cały dekanat wierzchuciński został przyłączony do diecezji pelplińskiej, a biskupem jest ks. bp. Jan Bernard Szlaga. Archidiecezja gdańska z abp. Gocłowskim obejmuje diecezję pelplińską, toruńską i gdańską.

Do parafii Mąkowarsko należą następujące miejscowości: Mąkowarsko, Lucim, Dziedno, Dziedzinek, Kadzionka, część Motyla i Sokole Kuźnica.

W XX wieku wyszli z parafii następujący księża:

• ks. bp Zaręba (bp włocławski) – pochodził z Lucimia, zmarł 22 XI 1986 roku
• ks. Józef  Frąckowski – pochodził z Lucimia, nie żyje
• ks. Kazimierz Frąckowski – pochodził z Lucimia, nie żyje
• ks. Antoni Nakielski – pochodził z Mąkowarska, nie żyje
• ks. Kazimierz Domek – pochodzi z Mąkowarska, misjonarz w Wenezueli, ur. w 1948 roku
• ks. Stefan Łątka – pochodzi z Lucimia, święcenia otrzymał w 1984 roku
• ks. Lesław Idzik - pochodzi z Mąkowarska.

        Na cmentarzu parafialnym spoczywają żołnierze polscy - obrońcy kraju w wojnie 1939 – 1945, kobiety zamordowane przez okupanta oraz powstaniec wielkopolski Paweł Popławski, kawaler krzyża Virtuti Militari z Dziedna, urodzony w 1893 roku, zmarły w 1988 roku.